Μετά την ορκωμοσία, την πανηγυρική (και με
την τεχνική και με την πραγματική έννοια του όρου) τελετή για την απόκτηση
πτυχίου, ακολουθεί ως απαραίτητη προϋπόθεση για την απόκτηση της άδειας
ασκήσεως του δικηγορικού επαγγέλματος, η 18μηνη πρακτική άσκηση.
Άσκηση υπομονής περισσότερο και
λιγότερο crash test
των αποκομισθέντων γνώσεων.
Περισσότερο υποχρεωτικός
εθελοντισμός, και λιγότερο μαθητεία.
Περισσότερο άσκηση στην πράξη του
πως κολλάμε χαρτόσημα και του σημείου που τοποθετείται η σφραγίδα, και λιγότερο
στο πως συντάσσουμε ένα δικόγραφο, στο πως αξιολογούμε νομικά ενδιαφέροντα
πραγματικά περιστατικά, στο πως καταστρώνουμε έναν ορθά δομημένο δικανικό
συλλογισμό, στο πως αλληλεπιδρούμε με τον κάθε τύπο πελάτη.
Όλα επαφίενται στη βούληση του
δικηγόρου - τα καθήκοντα, το ωράριο, η αμοιβή, χωρίς δεσμευτικότητα σε κάποιο
κείμενο, όλα όπου κάτσει η μπίλια, στην αγαθή ή υστερόβουλη (πάντως σίγουρα
ετερόνομη) προαίρεση κάποιου άλλου λοιπόν χωρίς την κατοχυρωμένη αξιοπρέπεια
που προσιδιάζει σε ένα λειτούργημα και χωρίς τους γενικούς όρους συναλλαγών που
προσιδιάζουν σε ένα επάγγελμα της αγοράς, της «πιάτσας»…
Υπό αυτές τις συνθήκες ανασφάλειας και
επισφάλειας, ιδιαίτερα για τη νέα γενιά, ερχόμαστε συχνά face to face με αγγελίες δικηγορικών
γραφείων που απαιτούν έναν εξαιρετικά ανταγωνιστικό έως και εξωπραγματικό
φάκελο προσόντων από τον υποψήφιο ασκούμενο με αντάλλαγμα εξοντωτικά και
ευέλικτα εις βάρος του ασκουμένου ωράρια εργασίας και αμοιβή από πενιχρή (στην
καλύτερη των περιπτώσεων) έως συμβολική ή ανύπαρκτη, την ίδια ώρα που τρέχουν
αλύπητα και ανεξαίρετα οι ασφαλιστικές του υποχρεώσεις προς το ασφαλιστικό
ταμείο υγείας δικηγόρων. Το προαναφερθέν κλίμα εργασιακού μεσαίωνα και ισχυρού
κλονισμού της ψυχολογίας και της αξιοπρέπειας νέων επιστημόνων επιτείνουν και
τραγελαφικές νομοθετικές ρυθμίσεις, όπως η –ευτυχώς- καταργηθείσα ρύθμιση που
τιμωρούσε τον ασκούμενο που ψάχνει γραφείο για να διεκπεραιώσει την κατά το
νόμο υποχρεωτική άσκηση (!) θεωρώντάς τον τεκμήριο για τη φορολογητέα ύλη του
δικηγόρου που θα τον απασχολούσε…
Δυστυχώς, η άνευ όρων υποταγή στις
σημερινές αναξιοπρεπείς συνθήκες, κάτω από τις οποίες διεξάγεται το 18μηνο της
πρακτικής άσκησης. σε μια λογική του στιλ «είναι δύσκολες οι εποχές, πάλι καλά
να λες που έχεις και μια δουλίτσα» δεν έχει βρει τον κατάλληλο αντίλογο, με
δημιουργικό και όχι απλώς καταγγελτικό λόγο, προς μια ρεαλιστική, ριζοσπαστική
κι όχι μια μαξιμαλιστική, ουτοπική κατεύθυνση… Προτάσεις του στιλ «ελάχιστη
αμοιβή για ασκούμενους της τάξης των 400, 500, 700 κ.τ.λ. ευρώ» δεν βοηθούν
καθόλου στη σημερινή συγκυρία και δεν είναι κάτι παραπάνω από soft law ευχολόγια. Η αφέλεια των
συγκεκριμένων προτάσεων, οι οποίες διατυπώνονται, θεωρητικά, προς όφελος των
ασκουμένων έγκειται στο ότι υιοθετεί άκριτα την έννοια της ταξικής πάλης,
βάζοντας στην πλευρά των «καλών» προλετάριων τον ασκούμενο και στην πλευρά της
«κακιάς» αστικής τάξης το δικηγόρο ή τον πελάτη. Η συγκεκριμένη, μαρξιστικής
έμπνευσης, ανάγνωση της σημερινής, εξαιρετικά δυσμενούς, κατάστασης δεν βοηθά,
όμως, σχεδόν καθόλου σε μια εποχή που η συντριπτική πλειοψηφία των δικηγόρων
(ενός εξαιρετικά κορεσμένου επαγγέλματος) μαστίζεται από τη συναλλαγή με
κακοπληρωτές πελάτες και που η συντριπτική πλειοψηφία των πελατών ως θύματα της
ανθρωπιστικής κρίσης (απολυμένοι ή απλήρωτοι για μήνες εργαζόμενοι, πτωχευμένοι
μικροί ή μεσαίοι επιχειρηματίες, υπερχρεωμένα νοικοκυριά κ.τ.λ.), δεν διαθέτουν
ούτε καν τα «προς το ζην», πόσο μάλλον επαρκή κεφάλαια για την καταβολή μέχρι
και της προβλεπόμενης στο Νόμο ελάχιστης δικηγορικής αμοιβής.
Ενόψει των παραπάνω προβληματισμών, θα
ήταν οικονομικά επωφελής στη βάση μιας win-win
κατάστασης για δικηγόρο και ασκούμενο, και το κυριότερο πολύ πιο ουσιαστική, σε
σχέση με τη σημερινή γραφειοκρατική, αρτηριοσκληρωτική, διεκπεραιωτική
διαδικασία, μια ριζικά διαφοροποιημένη πρακτική άσκηση προς την ακόλουθη
κατεύθυνση:
1)
Η πρακτική άσκηση, κατά την ταπεινή μας γνώμη, θα ήταν
ευεργετικό να ενσωματωθεί στην ακαδημαϊκή διαδικασία, φέρνοντας το πανεπιστήμιο
σε επαφή με την κοινωνία και την αγορά εργασίας, φέρνοντας τη θεωρία σε
αρμονική συμπόρευση με την πράξη. Επομένως, η πρακτική άσκηση θα ήταν
εξαιρετικά ωφέλιμο και για το φοιτητή-ασκούμενο και για το πανεπιστήμιο και για
το δικηγορικό κλάδο, αν έπαυε να αποτελεί απαραίτητη τυπική προϋπόθεση για την
άδεια κτήσεως επαγγέλματος (μετά από 18 μήνες εικονικής ή ενεργού, αλλά χωρίς
ιδιαίτερο αντίκρισμα, άσκησης, με τον ασκούμενο να έχει ξεχάσει σχεδόν τα πάντα
από όσα έμαθε στα ακαδημαϊκά έδρανα και να κάνει ένα πασάλειμμα για να επιτύχει
στις έτσι κι αλλιώς τυπικές εξετάσεις των δικηγορικών συλλόγων, στις οποίες δεν
αποτυγχάνει κανείς). Αντί για προϋπόθεση της κτήσης άδειας ασκήσεως
επαγγέλματος, θα ήταν προτιμότερο να αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για τη λήψη
πτυχίου, το οποίο θα συνδέεται αναπόσπαστα με επαγγελματικά δικαιώματα, με την
άδεια ασκήσεως επαγγέλματος.
2)
Ο τόπος της άσκησης μπορεί να είναι οπουδήποτε, είτε
στον τόπο σπουδών είτε στον τόπο γέννησης είτε στον τόπο διαμονής, είτε
οπουδήποτε στη χώρα, χωρίς να δεσμεύει τη μελλοντική εγγραφή του ασκούμενου με status δικηγόρου πλέον στον
εκάστοτε δικηγορικό σύλλογο της χώρας
3)
Ο χρόνος της πρακτικής άσκησης (18 μήνες) είναι
εξωφρενικά μεγάλος, σε συνάρτηση με το περιεχόμενο και το σκοπό που υπηρετεί.
Αντί για την 18μηνη άσκηση μετά την αποπεράτωση των σπουδών, θα αποτελούσε τομή
η 6μηνη μαθητεία σε δικηγορικό γραφείο ή στα δικαστήρια με τον ασκούμενο να
διατηρεί status
φοιτητή, με τους προαναφερθέντες όρους (προϋπόθεση λήψης πτυχίου). Το αν η
πρακτική άσκηση θα ενσωματωθεί στα προβλεπόμενα 4 έτη σπουδών (συμπληρώνοντας ή
αντικαθιστώντας τις εμβαθύνσεις) ή θα αποτελεί ένα έξτρα εξάμηνο είναι ζήτημα
μάλλον ήσσονος σημασίας…
4)
Διατηρώντας ο ασκούμενος το status του φοιτητή, δεν χάνει κανένα από
τα ακαδημαϊκά του κεκτημένα δικαιώματα (και όχι προνόμια), όπως δικαίωμα σε
δωρεάν σίτιση, στέγαση, πάσο, εκπτωτικές τιμές… Παράλληλα, ο
φοιτητής-ασκούμενος θα απαλλάσσεται για το χρονικό διάστημα των 6 μηνών της
πρακτικής άσκησης από τις ασφαλιστικές εισφορές στο ταμείο νομικών, εφόσον η
περίθαλψη θα καλύπτεται είτε με την ιδιότητα του έμμεσα προστατευόμενου μέλους
στον οικείο ασφαλιστικό φορέα των γονέων του, είτε σε περίπτωση που και οι δύο
γονείς του είναι ανασφάλιστοι, με κάλυψη των εξόδων από το πανεπιστημιακό
ίδρυμα.
5)
Υπό τους παραπάνω όρους (διατήρηση status φοιτητή, άρα των ακαδημαϊκών
δικαιωμάτων και απαλλαγή από τις ασφαλιστικές εισφορές), θα μπορούσε να
θεσμοθετηθεί αμοιβή 300 ευρώ το μήνα για παροχή 6ωρης καθημερινής εργασίας, η
καταβολή της οποίας θα βαρύνει εξ ημισείας το δικηγόρο που απασχολεί το
φοιτητή-ασκούμενο και τους δικηγορικούς συλλόγους της χώρας (από το μερίδιο των
εισφορών των μελών). Με αυτό τον τρόπο, θα διασφαλιστεί ότι δεν θα συνεπάγεται
το 6μηνο πρακτικής άσκησης καμιά επιπλέον επιβάρυνση στους συντριπτικά
καταβεβλημένους από την κρίση γονείς που πιέζονται ασφυκτικά με τα μέχρι τώρα
δεδομένα να συντηρούν για ένα επιπλέον 18μηνο τα παιδιά τους, κατά το χρονικό
διάστημα ιδίως που συνδυάζουν την πρακτική άσκηση με την παρακολούθηση ενός
μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών. Σε περίπτωση που τα αποθεματικά των
δικηγορικών συλλόγων της χώρας δεν αρκούν για την κάλυψη της θεσμοθετημένης
αμοιβής (ήτοι του μεριδίου των 150 ευρώ), θα μπορούσε να υπάρξει ενισχυτική
χρηματοδότηση από το πανεπιστήμιο (π.χ. μέσω προγραμμάτων ΕΣΠΑ ή απευθείας από
την κρατική χρηματοδότηση), στο πλαίσιο της ερευνητικής ιδιότητας του
διενεργούντος πρακτική άσκηση φοιτητή Νομικής. Η δραστική μείωση του αριθμού
των εισακτέων με διαδικασία επιλογής από το πανεπιστήμιο, εκτός από τις ευεργετικές
συνέπειες που θα είχε για τον φοιτητή-μελλοντικό εργαζόμενο, το πανεπιστήμιο
και το κορεσμένο δικηγορικό λειτούργημα, θα ελάφρυνε και τα βάρη για την
χρηματοδότηση του project
«Πρακτική άσκηση : Πανεπιστήμιο, Αγορά εργασίας, Κοινωνία».
6)
Θα μπορούσαν να δοθούν επιπλέον κίνητρα για δικηγόρους
να προσλαμβάνουν φοιτητές-ασκουμένους μέσω του συγκεκριμένου project, εκτός του γεγονότος ότι η
αμοιβή των 150 ευρώ το μήνα για 6 μήνες (και όχι για 18, όπως ισχύει σήμερα)
δεν κρίνεται διόλου απαγορευτική, ακόμα και σε μια εποχή ύφεσης του δικηγορικού
επαγγέλματος. Πρώτον, θα μπορούσε να προβλεφθεί ρητά ότι για τους δικηγόρους
που συμμετέχουν στο project
θα αναγνωριστούν σημαντικές ελαφρύνσεις από τις (εν πολλοίς) δυσβάστακτες
ασφαλιστικές εισφορές. Δεύτερον, σε μια αληθινή προσομοίωση της θεωρίας στην
πράξη, οι δικηγόροι που συμμετέχουν στο εγχείρημα αυτό θα μπορούν να αντλήσουν
θεωρητική επεξεργασία της νομικής βάσης κάθε λογής ένδικων βοηθημάτων και
ενδελεχή επεξεργασία του νομολογιακού υλικού από φοιτητές-ασκούμενους με τη
μορφή legal aid.
Η αρωγή από εκκολαπτόμενα μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας σε φτασμένους
νομικούς της πράξης θα μπορούσε να αντικαταστήσει τον τρόπο διεξαγωγής του
μαθήματος και του τρόπου εξέτασης των εμβαθύνσεων προάγοντας μια ισότιμη σχέση δασκάλου-μαθητή
και δείχνοντας με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο σεβασμό και εμπιστοσύνη στην πρακτική
νομική σκέψη και στο ακαδημαϊκό-επιστημονικό ήθος της νέας γενιάς.
Συμπερασματικά, μια ριζικά ανανεωμένη και κατ’ ουσίαν (όχι κατ’ επίφαση)
προοδευτική αντίληψη για το ρόλο της πρακτικής άσκησης πρέπει, κατά την ταπεινή
μας γνώμη, να συμπυκνώνει και να προασπίζεται αταλάντευτα τις παρακάτω αρχές:
Α) Οικοδόμηση
μιας πιο ανθρώπινης και λιγότερο τυπολατρικής σχέσης μεταξύ ασκούμενου και
δικηγόρου, θεμελιωμένης στις στέρεες βάσεις της ισότιμης μεταχείρισης, της
αντιμετώπισης του φοιτητή-ασκούμενου ως (δυνάμει) συνεργάτη, του αμοιβαίου
σεβασμού και αυτοσεβασμού, σεβασμού αφενός των οικονομικών και λειτουργικών
δυσχερειών μεγάλης μερίδας του δικηγορικού κλάδου κι αφετέρου, πρώτιστα και
κύρια, της αξιοπρέπειας του νέου επιστημονικού δυναμικού της χώρας
Β) Ενίσχυση
του ρόλου του πανεπιστημίου, έμπρακτη απόδειξη ότι οι ανθρωπιστικές σχολές
μπορούν να συγκεράσουν αρμονικά τις θεωρητικές βάσεις με την πρακτική εφαρμογή
τους (για να δανειστούμε και τη σχετική αμφισβήτηση από τα «Δοκίμια» του Kant, «τούτο μπορεί να είναι
ορθό στη θεωρία, αλλά για την πράξη δεν ισχύει»)
Γ) Αυτόματη
κατοχύρωση επαγγελματικών δικαιωμάτων μετά την 6μηνη αποπεράτωση της πρακτικής
άσκησης και τη λήψη πτυχίου χωρίς έξτρα προϋποθέσεις και λοιπές γραφειοκρατικές
αγκυλώσεις (βλέπε, μεταξύ άλλων, παράβολο συμμετοχής στις εξετάσεις για
απόκτηση της άδειας ασκήσεως επαγγέλματος, το οποίο για τους ασκουμένους της
Θεσσαλονίκης ανέρχεται αναλλοίωτα εδώ και χρόνια στο ποσό των 30,00 ευρώ, πλέον
σημαντικών εξόδων για τη χαρτοσήμανση κάμποσων απαιτούμενων πιστοποιητικών). Το
πόσο καλά ή άσχημα έχει διδαχθεί και εφαρμόζει ένας απόφοιτος Νομικής το
επιστημονικό του αντικείμενο θα κριθεί στις επαφές του με τον πελάτη και στην
εκπροσώπησή του, με σεβασμό πάντοτε στον κώδικα δεοντολογίας, χωρίς να
χρειάζεται η μεσολάβηση τυπικών προϋποθέσεων που ούτε το επιδιωκόμενο
φιλτράρισμα επιτυγχάνουν κι επιπλέον επιβαρύνουν, υλικά και ψυχολογικά, τους
ίδιους τους ασκούμενους και τους γονείς τους.
Δ) Προαγωγή
μιας άλλης αντίληψης για τη δικαιοσύνη από όλους τους κοινωνούς του δικαιικού
φαινομένου, με βασική εστίαση στην ακαδημαϊκή γνώση και την κριτική ικανότητα,
τη σύνδεση του πανεπιστημίου με το φυσικό του χώρο (τις κοινωνικές ανάγκες) και
όχι στην αναπαραγωγή ενός γραφειοκρατικού μοντέλου, τέρμα πια στην άκριτη
συμμετοχή σε ένα αλισβερίσι χαρτούρας και συμβιβασμένων διεκπεραιώσεων.
Υ.Γ. Το πώς θα
ονομαστεί η νέα αντίληψη, το προτεινόμενο project για την άσκηση (το οποίο φυσικά επιδέχεται μπόλικη
διαβούλευση, πολλές βελτιωτικές τροποποιήσεις και εξονυχιστική επεξεργασία), αν
θα ονομαστεί «Πανεπιστήμιο-Αγορά εργασίας-Κοινωνία», «μαθητεία», «legal aid» κ.τ.λ. είναι ψιλά
γράμματα. Το μείζον ζήτημα είναι να ανταποκρίνεται το περιεχόμενο στο όνομα που
θα δοθεί, και πάνω απ’ όλα στο λειτουργικό προορισμό της άσκησης. Μέχρι τώρα,
πάντως, το όνομα «πρακτική άσκηση» ούτε στην αλήθεια των πραγμάτων
ανταποκρινόταν, ούτε φυσικά στο σκοπό της επιμόρφωσης των νέων δικηγόρων μέσα
σε ένα δαιδαλώδη λαβύρινθο 18 μηνών.
Έλλη Μέλλιου & Θωμάς Ψήμμας,
απόφοιτοι Νομικής Σχολής Α.Π.Θ., Μ.Δ.Ε., Δικηγόροι Θεσσαλονίκης
